Wielu odpowie, że ślub kościelny celebruje się w kościele wobec księdza i ceremonii religijnej. Inni być może dopowiedzą, że do zawarcia małżeństwa kościelnego należy być bierzmowanym, gdyż ten warunek często jest brany za argument dlaczego nastolatek ma przystąpić do sakramentu bierzmowania. Być może z tego powodu wiele osób, które zwracają się o poradę w sprawie „unieważnienia” własnego związku zazwyczaj akcentują fakt, że ich wybranek nie był osobą zbyt religijną lub praktykującą uważając to za najbardziej istotny powód nieważności ich sakramentalnego związku.
Bardzo ważną rzeczą jest więc uzmysłowienie sobie czym jest małżeństwo w porządku prawa kanonicznego by zrozumieć specyfikę postępowania kanonicznego o stwierdzenie jego nieważności.
Pierwsze kanony kodeksu Prawa Kanonicznego dotyczące małżeństwa dają swoistą definicję małżeństwa sakramentalnego. W kanonie 1055 § 1 Kodeksu Prawa Kanonicznego (dalej KPK) czytamy następujący tekst: "Małżeńskie przymierze, przez które mężczyzna i kobieta tworzą ze sobą wspólnotę całego życia, skierowaną ze swej natury do dobra małżonków oraz do zrodzenia i wychowania potomstwa, zostało między ochrzczonymi podniesione przez Chrystusa Pana do godności sakramentu".
Kanon wymienia istotne elementy małżeństwa pomiędzy mężczyzną i kobietą określając go łacińskim słowem consortium (co oznacza z łaciny: dzielić wspólny los, wspólnotę dóbr) – nie bardzo dokładnie przetłumaczone na język polski słowem „Przymierze” a są nimi:
Natomiast kanon 1056 uzupełnia wspomniane elementy dwoma istotnymi przymiotami, którymi są:
Wymienione istotne elementy i przymioty małżeństwa są przedmiotem wzajemnie wyrażanej zgody małżeńskiej. Prawodawstwo kościelnie adoptowało starożytną zasadę Prawa Rzymskiego Consensus facit matrimonium. Innymi słowy nierozerwalny węzeł małżeński zawiązuję się w momencie wyrażania zgody małżeńskiej pomiędzy mężczyzną i kobietą. Moment ten w kanonistyce określany jest mianem matrimonium in fieri czyli małżeństwo w momencie jego zawiązania się. Jednak by węzeł małżeński się zawiązał nie wystarczy samo wypowiedzenie zgody na bycie mężem i żoną.
By ważnie zawrzeć związek małżeński, który w Kościele katolickim jest również sakramentem, powinny być spełnione określone warunki, a mianowicie:
Wyrażona zgoda dotyczy wszystkich istotnych elementów i przymiotów małżeństwa chrześcijańskiego wcześniej wymienionych (por. kann. 1055 i 1056). Oznacza to, że gdy para narzeczonych pod czas celebracji ślubnej w bezwarunkowym akcie woli wzajemnie się przyjmują i oddają w celu stworzenia małżeństwa wobec prawnie upoważnionego przedstawiciela kościoła i w obecności dwóch świadków, zawiązuję się węzeł małżeński. Jednakże wspomniany akt woli nie może wykluczać, żadnego istotnego elementu i przymiotu małżeństwa co w terminologii Prawa Kanonicznego jest określane terminem matrimonium in facto esse, czyli czym jest małżeństwo w swojej istocie (por. kan. 1101 §2).
W Kościele katolickim nie istnieją pojęcie unieważnienie małżeństwa lub rozwód kościelny. Małżeństwo raz ważnie zawarte i dopełnione, żadna ludzka władza nie może rozwiązać (kann. 1134, 1141), a sama instytucja małżeństwa cieszy się przychylnością prawa. Stąd małżeństwo uważa się za ważnie zawarte dopóki nie udowodni się czegoś przeciwnego (kan. 1160). Innymi słowy przyjmuje się, że wewnętrzna zgoda odpowiada słowom i znakom wyrażanym pod czas ceremonii ślubu. Dlatego zakłada się, że składający przysięgę małżeńską posiadali, po odbytych kursach przedmałżeńskich, niezbędną minimalną wiedzę czym jest małżeństwo sakramentalne (por. kann. 1096 §1 i 1101 §1). Można natomiast udowodnić, i to wyłącznie drogą sądową, że węzeł małżeński nigdy się nie zawiązał (por. kan. 1671 KPK). Jedyny wyjątek kiedy można otrzymać rozwiązanie ważnie zawartego małżeństwa drogą administracyjną a nie sądową, jest sytuacją małżeństwa niedopełnionego, wówczas kieruję się prośbę do Ojca Świętego o dyspensę od małżeństwa niedopełnionego (por. kann. 1061 §1-2; 1142).
Mówiąc o istocie małżeństwa sakramentalnego, byłoby niedorzecznie ominąć sprawę sakramentalności. Prawo kanoniczne potwierdza doktrynę wiary, że Chrystus wyniósł małżeństwo naturalne do godności sakramentu, dlatego nie może być ważnego małżeństwa pomiędzy dwiema ochrzczonymi osobami, które tym samym nie byłoby sakramentem (kan. 1055 §1, 2). Święty Augustyn pisał o trzech dobrach małżeńskich wymieniając: dobro małżonków, zrodzenie i wychowanie potomstwa oraz sakrament. Pierwsze dwa w aktualnym prawodawstwie stanowią istotne elementy małżeństwa, natomiast trzecim elementem jest wspólnota całego życia, a nie sakrament. Prawodawca nie zalicza sakramentalności do istotnego element precyzując jedynie, że pomiędzy dwoma ochrzczonymi nie może być ważnego związku oprócz tego sakramentalnego. Kościoł uznaje za wążne również małżeństwa nie sakramentalne. Są to małżeństwa osób nie ochrzczonych oraz, po otrzymaniu dyspensy, małżęństwo pomiędzy jedną stroną ochrzczoną i drugą nieochrzczoną, które pomimo że zostało zawarte w kościele nie jest sakramentem. W nauczaniu Kościoła wszystkie te małżeństwa podlegają nie tylko prawu Bożemu ale i przepisom prawa kanonicznego (por. kan. 1059).
Nie dotykając wywodów teologicznych dotyczących sakramentu małżeństwa należy zaznaczyć, że w porządku kanonicznym sakramentalność nadaje szczególnej mocy jedności i nierozerwalności małżeńskiej. Nie oznacza to bynajmniej, że małżeństwa niesakramentalne w nauce Kościoła są rozwiązywalne. Prawodawca jasno stanowi, że ważnie zawarte i dopełnione małżeństwo nie może być rozwiązane żadną ludzką władzą oprócz śmierci (kan. 1141). Dotyczy to zarówno małżeństwa między dwoma ochrzczonymi jak i pomiędzy ochrzczonym i nieochrzczonym (po otrzymaniu dyspensy) oraz małżeństwa naturalnego pomiędzy dwoma nieochrzczonymi. W tym ostatnim przypadku Kościół jednak dopuszcza możliwość rozwiązania małżeństwa na mocy przywileju Pawłowego (Por. kan. 1142). Jest to sytuacja kiedy jedna ze stron przyjmuj chrzest, a inna nie chcę go przyjąć i utrudnia osobie chrzczonej praktykowania jej wiary.
Prawo kanoniczne przewiduję jednak sytuację kiedy sakramentalność małżeństwa może być przyczyną stwierdzenia nieważności. Kanon 1099 KPK mówi, że jeżeli któraś ze stron znajduję się w błędzie co do sakramentalności małżeństwa, nie narusza to zgody małżeńskie, chyba że błąd determinował wolę. W tym miejscu należy podreślić, że nieważność powstaję z powodu ograniczenia woli a ni błędu na płazczyźnie poznawczej. Określenir determinacji woli jest dość skomplikowany zagadnieniem, które by potrzebowało dodatkowego wyjaśnienia i pewne wiedzy teologicznej i kanonicznej, dlatego w tym tekście zostanie pominięte.
Reasumując.
