Wyjaśnienie wstępne
Kodeks Prawa Kanonicznego w kan. 1061 §1 podaję dwa istotne pojęcia: małżeństwa zawartego, oraz małżeństwa zawartego i dopełnionego.
Ważne małżeństwo pomiędzy ochrzczonymi nazywa się tylko zawartym, jeśli nie zostało dopełnione; zawartym i dopełnionym, jeśli małżonkowie podjęli w sposób ludzki akt małżeński przez się zdolny do zrodzenia potomstwa, do którego to aktu małżeństwo jest ze swej natury ukierunkowane i przez który małżonkowie stają się jednym ciałem.
To rozróżnienie jest kluczowe w kontekście kan. 1141 który mówi, że małżeństwo ważnie zawarte i dopełnione nie może by rozwiązane żadną ludzką władzą i z żadnej przyczyny aż do śmierci któregoś ze współmałżonków.
Warto też przypomnieć, że Prawo Kościelne adoptowało formułę z Prawa Rzymskiego o przyczynie sprawczej małżeństwa według której zgoda małżeńska czyni małżeństwo zawiązując węzeł małżeński. Dlatego do ważnego zawarcia małżeństwa prawo kanoniczne wymaga:
o zgodę małżonków wyrażoną wobec prawnie upoważnionego przedstawiciela kościoła w obecności dwóch świadków (forma kanoniczna);
o by małżonkowie byli wolni od przeszkód zrywających;
o by posiadali minimalne pojęcie czym jest małżeństwo i byli zdolni do wyrażenia wyżej wymienionej zgody małżeńskiej.
Ważne zawarte małżeństwo cieszy się przychylnością prawa i stabilnością, ale nie jest jeszcze absolutnie nierozerwalne. Ustawodawstwo kanoniczne oprócz zgody wymienia inny istotny element małżeństwa, którym jest consumatio (dopełnienie). W języku biblijnym zostało ono ujęte wyrazem "stali się jednym ciałem". Kiedy więc małżonkowie w intymnym akcie miłości małżeńskie stają się jednym ciałem ich małżeństwo osiąga swą pełnie i jest absolutnie nierozerwalne.
Istotne elementy dopełnienia małżeńskiego
Na samym początku należy uświadomić, że kiedy mówimy o akcie małżeńskim to rozumiemy akt, który nastąpił po zawarciu ślubu. Dlatego mogą zdarzyć się takie sytuację kiedy para ma dziecko, ale samo małżeństwo nie zostało dopełnione ponieważ akt poczęcia dokonał się przed ślubem. Oprócz tego wyżej cytowany kan. 1061 §1 podaje dwa istotne elementy aktu dopełnienia małżeńskiego:
· Jest to akt małżeński zdolny do zrodzenia potomstwa;
· Jest to akt podjęty przez małżonków w sposób ludzki.
Pierwszy element dotyczy sfery fizycznej intymnego pożycia małżonków, a drugi sfery psychicznej oraz chrześcijańskiej koncepcji osoby ludzkiej.
Podejście personalistyczne do sakramentu małżeństwa w nauczaniu Soboru Watykańskiego II, znalazło swoje odzwierciedlenie w nowym Kodeksie Prawa Kanonicznego i w logicznej konsekwencji również w materii dotyczącej dopełnienia małżeńskiego. Oznacza to odejście od przekonania bazującego na ujęciu prawnym kodeksu 1917 roku „prawo do ciała” jus in corpus, według którego dopełnienie zawsze dokonywało się w momencie pierwszego pożycia seksualnego małżonków. Takie podejście akcentowało, że ma to być akt człowieka i nie koniecznie podjęty w sposób ludzki.
a) Akt małżeński: przymioty fiziologiczne
Gdy chodzi o aspekty fizjologiczne aktu małżeńskiego zarówno doktryna Kościoła Katolickiego jak i praktyka sądowa są zgodne, że dopełnienie wymaga aktu cielesnej penetracji męskim członkiem kobiecego organu płciowego i złożenie nasienia. Przy czym nie jest wymagane by nasienie było płodne i pochodziło z męskich jąder. Warunkiem dopełnienia pozostaje złożenie nasienia wewnątrz żeńskiego organu płciowego. Dlatego element fizycznego dopełnienia dokonuje się również przy użyciu środków antykoncepcyjnych, chyba że zostały użyte środki zapobiegawcze złożeniu nasienia (chodzi o prezerwatywy zarówno męskie jak i żeńskie).
b) Akt małżeński: przymioty intelektualno-wolitywne
Jak już zostało wspomniane wcześniej akt dokonany w sposób ludzki zasadniczo różni się od aktu dokonanego przez człowieka. Akt ludzki charakteryzuje się dwoma istotnymi przymiotami, którymi są rozum i wola człowieka. Jest więc to akt intelektualny i wolitywny.
Gdy mówimy o przymiocie intelektualnym aktu małżeńskiego dokonanego w sposób ludzki to chodzi o zdolność odbycia aktu małżeńskiego w sferze świadomości. Zdolność ta ściśle się łączy ze sprawnością umysłową do wyrażenia zgody małżeńskiej. Dlatego osoby, którzy są pozbawieni wystarczającego używania rozumu (kan. 1095, 1°) jak i ci co mają poważne braki rozeznania oceniającego (kan. 1095, 2°), uznani przez prawodawcę za niezdolnych do współżycia w sposób ludzki ponieważ nie są w stanie ocenić waloru aktu małżeńskiego. Nie dochodzie więc do dopełnienie w przypadku całkowitego braku świadomości pod wpływem używek alkoholowych lub narkotyków, lub aktu dokonanego we śnie. Taka niezdolność pochodzi z prawa naturalnego.
W literaturze przedmiotu pojawia się wątek świadomości wirtualnej. Świadomość ta jest wynikiem zgody małżeńskiej. Już w momencie wyrażania zgody małżonkowie zobowiązują się do aktu dopełnienia małżeńskiego. Zakłada się więc świadomość wirtualna małżonków odnośnie ich obopólnego obowiązku pożycia małżeńskiego. Dlatego nie jest wymagana pełna świadomość w momencie współżycia dla dopełnienia aktu małżeńskiego. Czyli w przypadku używek, gdy świadomość jest jedynie zredukowana, a nie zupełnie wyłączona, dla dopełnienia aktu małżeńskiego wystarczy świadomość wirtualna.
Innym wymiarem świadomości jest tożsamość osobowa, czyli świadomość aktu z własną żoną/mężem. Jest to zagadnienie bardziej teoretyczne niż praktyczne i może wystąpić jedynie przy zawieraniu małżeństwa za pośrednictwem pełnomocnika. W tym przypadku zabrakłoby tak zwanego animus maritalis – ducha małżeńskiego, co spowodowałoby niedopełnienia małżeństwa.
Akt małżeński jest także aktem miłości małżeńskiej, stąd też w sytuacji współżycia z odrazą do współmałżonka, lub chęcią przekazania choroby wenerycznej lub AIDS również nie doszłoby do dopełnienia aktu małżeńskiego.
Gdy chodzi o element wolitywny niedopełnienia aktu małżeńskiego należy ukazać dwa jego aspekty:
1) akt małżeński dokonany wskutek przemocy;
2) akt małżeński dokonany w skutek ciężkiej bojaźni lub podstępu.
Co do aktu przemocy, to zarówno doktryna kanoniczna jak i praktyka sądowa są zgodni, że akt dokonany pod przymusem jest nieważny. W Kodeksie Prawa Kanonicznego wyraźnie stanowi to kanon 128. Z tego powodu jeżeli do współżycia doszło wskutek gwałtu, małżeństwo nie może być dopełnione, ponieważ przemoc redukuje akt ludzki do aktu człowieka, czyli wyłącznie do części materialnej czynu.
Swoistym krzyżem interpretacyjnym pozostaje wątek ciężkiej bojaźni i podstępu. W przypadku ciężkiej bojaźnie lub podstępu do aktu dopełnienia małżeńskiego nie da się stosować te same zasady interpretacyjne co do ważności zgody małżeńskiej. W interpretacji kiedy ciężka bojaźni powoduje niedopełnienie małżeńskie musi zachodzić, jak podkreślają znawcy tematu, iniuste incussus – czyli akt niesprawiedliwie żądany. Jak już zostało wspomniane, w momencie wyrażenia zgody małżeńskiej małżonkowie zgadzają się na stosunki płciowe, jednak mogą zachodzić sytuację, że samo żądanie stosunku płciowego może być niesprawiedliwe w stosunku do sytuacji, sposobu i gróźb. Podobne niesprawiedliwe wymuszenie stosunku płciowego powoduje niedopełnienie aktu małżeńskiego.
