1. Prośba o dyspensę rozwiązania małżeństwa niedopełnionego
W języku łacińskim słowa dyspensa od małżeństwa zawartego a niedopełnionego brzmi dispensatio super matrimonio rato et non consummato, co w kanonistyce przyjęło powszechną nazwie dyspensy super rato. Kto więc może prosić dyspensę o rozerwanie niedopełnionego małżeństwa sakramentalnego oraz jaka władza udziela taką dyspensę?
Rozporządzenie kanonu 1697 Kodeksu Prawa Kanonicznego stanowi: Tylko małżonkowie lub jedno z nich, chociażby wbrew woli drugiego, mają prawo prosić o łaskę dyspensy od małżeństwa zawartego a niedopełnionego. Natomiast odnośnie władzy posiadającej kompetencje udzielenie takiej dyspensy kan. 1698 § 2 stanowi: Dyspensa jest udzielana przez samego Biskupa Rzymu.
Nauczanie Kościoła i przepisy prawa kanonicznego są bezkompromisowi co do tezy, że małżeństwo ważnie zawarte i dopełnione nie może być rozwiązane przez żadną władze ludzką, ponieważ wynika to z prawa Bożego. Natomiast ważnie zawarte małżeństwo, które nie zostało dopełnione, może być rozwiązane i norma ta pochodzi z prawa naturalnego. Magisterium Kościoła pozostawia w prerogatywie Papieża udzielanie łaski dyspensy od małżeństwa niedopełnionego, który posiada zwyczajną władzę zastępczą w sprawach Prawa Bożego i władza ta nie może być delegowana. Sama dyspensa posiada naturę reskryptu w formie udzielenia łaski, czyli przyznanie władzą kościelną uprawnień ze względu na dobro duchowe wiernych. W ocenie słuszności udzielenia takiego reskryptu Papież posługuję się dykasteriami Stolicy Apostolskiej. W przypadku małżeństwa niedopełnionego kompetencja stwierdzenia faktu niedopełnienia, zarówno jak i słusznej przyczyny dla otrzymanie dyspensy należy, zgodnie z rozporządzeniem kan. 1698 §1, do Trybunału Roty Rzymskiej.
2. Ogólnie o procedurze otrzymania dyspensy super rato
Zasady dotyczące norm proceduralnych dyspensy super rato znajdują się w części kodeksu o procesach specjalnych w rozdziale III, VII księgi, kann. 1697-1707 PKP. W obecnym Kodeksie Prawa Kanonicznego regulacja procedury otrzymania dyspensy od małżeństwa niedopełnionego została umieszczona oddzielnie od części doktrynalne. Całość proceduralna obejmuje jedynie 10 kanonów, które podają istotne zasady ogólne. Natomiast kompetentna dykasteria Stolicy Apostolski, ma prawo wydawać szczegółowe normy proceduralne co do dyspensy super rato. Tak Kongregacja Kultu Bożego i Dyscypliny Sakramentów, będąc w owym czasie kompetentną dykasterią, wydała instrukcję De quibusdam emendationibus circa normas in processu super matrimonio rato et non consummato servandas (7. III. 1972), w ASS, LXIV (1972), ss. 244-252.
Proces otrzymania dyspensy Super Rato ma dwie fazy dochodzenia procesowego:
a) Dochodzenie na poziomie Diecezjalnym (Kuria Biskupia lub Trybunał Diecezjalny);
b) Faza decyzyjna, na poziomie Stolicy Apostolski gdzie kompetentną dykasterią w traktowaniu spraw o niedopełnieniu małżeńskim jest Trybunał Roty Rzymskiej. (List apostolski Benedykta XVI Querit semper w, "Communicationes" 43 (2011), s. 289-291). Rozpatruje on sprawy niedopełnienia małżeństwa pomiędzy katolikami, pomiędzy stroną katolicką i niekatolicką ochrzczoną lub nieochrzczoną, pomiędzy stronami ochrzczonymi niekatolikami w krajach gdzie obowiązuje Powszechne Prawo Kościelne oraz na terenach misyjnych.
3. Postępowanie na poziomie diecezjalnym.
Kompetencję do wszczęcia postępowania w sprawie niedopełnienia małżeńskiego posiada biskup diecezjalny stałego lub tymczasowego miejsca zamieszkania petenta (kan. 1699 §1 KPK). W tej sprawie Kongregacja do Spraw Kultu Bożego i Dyscypliny Sakramentów wydała 20 grudnia 1986 roku okólnik, skierowany do biskupów, który w oparciu o nowe ustawodawstwo kodeksowe wyjaśniał jak ma przebiegać procedura dochodzeniowa na poziomie diecezjalnym. Okólnik daje możliwość rozszerzenie wspomnianej kompetencji na biskupa diecezji w której łatwiej zebrać dowody i przesłuchać świadków. W tym przypadku należy otrzymać pozwolenia Kongregacji i zgodę biskupa miejsca zamieszkania petenta.
Biskup diecezjalny posiada władzę zwyczajną, mocą której osobiście może wszcząć postępowanie dochodzeniowe jeżeli stwierdzi zasadność prośby, albo może zlecić sprawy związane z niedopełnieniem małżeństwa, na stałe lub tymczasowo, sądowi swojej lub obcej diecezji lub odpowiedniemu kapłanowi (kan. 1700 § 1). W przypadkach szczególnie trudnych, natury prawnej lub moralnej, Biskup Ordynariusz jest zobowiązany zasięgnąć zdania kompetentnej dykasterii Stolicy Apostolskiej i postępować zgodnie z otrzymanymi wskazówkami (kan. 1699 §2).
Prośbę o dyspensę rozwiązania małżeństwa niedopełnionego mogą wnieść wyłącznie małżonkowie albo jeden z nich nawet przy sprzeciwie drugiego (kan. 1697 KPK). Przy czym należy pamiętać, że jest to prośbą o udzielenie łaski. Petycję jest skierowana do Ojca Świętego, ale zostaje przedłożona biskupowi diecezjalnemu miejsca zamieszkania stałego lub tymczasowego petenta/ów. Należy pamiętać, że nie jest to skarga powodowa, ale rodzaj petycji, który zawiera elementy skargi powodowej takich jak:
· szczegółowy opis przyczyn i podstaw motywujących do uzyskania papieskiej dyspensy;
· ma być datowana i podpisana przez petenta;
· zawierać dane kontaktowe proszącego oraz jego współmałżonka.
Biskup lub na mocy wspomnianego wyżej zlecenia organ czy osoba przez niego delegowana, przeprowadza dochodzenie wstępne czy petycja ma podstawę by zostać przyjęta (kan. 1699 §1 KPK). Jeżeli tak, to zarządza przeprowadzenia instrukcji sprawy lub odrzuca petycję jeżeli stwierdzi brak podstaw. Należy pamiętać, że od decyzji biskupa istnieje możliwość odwołania się do dykasterii Stolicy Apostolskiej w tym przypadku, jak już zostało wspomniano wcześnie, Trybunału Roty Rzymskiej.
Inny sposób rozpoczęcia postępowania super rato prowadzi poprzez Trybunał Diecezjalny, który rozpatruję sprawę nieważności zawartego małżeństwa. W przypadku gdy jest złożona i przyjęta skarga powodowa z któregokolwiek tytułu nieważności małżeństwa i w trakcie sprawy zrodzi się prawdopodobne podejrzenie, że niedoszło do dopełnienia małżeńskiego, to sąd po wysłuchaniu stron może zawiesić postępowanie sądowe i uzupełnić instrukcję do dyspensy super rato, przesyłając dokumentację wraz z prośbą jednego lub obydwojga małżonków, a także opinią Biskupa, do Stolicy Apostolskiej (kan. 1678 §4). W tym przypadku, postępowanie sądowe jest zawieszone i sam sąd jest inicjatorem postępowania administracyjnego super rato.
Okólnik Kongregacji do Spraw Kultu Bożego i Dyscypliny Sakramentów (numer 7) podaje następujące kryteria przejścia z rozprawy sądowej stwierdzenia nieważności do postępowanie administracyjnego otrzymania dyspensy super rato:
a) Przejście dokonuje się niezależnie od tytułu nieważności w postepowaniu sądowym;
b) Przejście dokonuję się w nawet w przypadku uzasadnionej wątpliwości, czy małżeństwo było dopełnione;
c) Sąd, otrzymawszy zgodę stron, wstrzymuję postepowanie sądowe poprzez wydanie odpowiedniego dekretu. Co oznacza, że proces nie jest zakończony tylko wstrzymany i może, poprzez kolejny dekret, zostać wznowiony.
Po tym jak prośba została przyjęta biskup ordynariusz, o ile nie będzie sam prowadził sprawę, wyznacza instruktora prowadzącego dochodzenie (instrukcję), obrońcę węzła małżeńskiego (jego obecność jest zawsze obowiązkowa por. Kan. 1701 §1 KPK), i w przypadkach zawiłych biegłego, który cieszy się zaufaniem stron. Wszyscy oni są zobowiązani do złożenie przysięgi zgodnie z kan. 1454 KPK. W sytuacjach gdy prośba o rozpoczęcie instrukcji super rato wychodzi od Sądu, który prowadził sprawę stwierdzenia nieważności, przeprowadzenie instrukcji należy do sądu (por. kan. 1700 §2 KPK). Ponieważ jest to postępowanie administracyjne nie jest przewidziany udział adwokata kościelnego jak również reprezentanta strony.
Odnośnie przebiegu instrukcji kan. 1702 nakazuję: Podczas instrukcji należy przesłuchać oboje małżonków i zachować, jeżeli to możliwe, kanony o zbieraniu dowodów w zwyczajnym procesie spornym i w sprawach o nieważność małżeństwa, jeżeli tylko dadzą się pogodzić z charakterem tych procesów.
Wyżej wspomniany okólnik Kongregacji odnosząc się do kan. 1702 KPK, daję następujące uszczegółowienia co do przebiegu instrukcji:
a) należy poprosić od proboszczów by przysłali do kurii diecezjalnej świadectwa wiarygodności świadków i prawości stron, oraz inne niezbędne dokumenty (n. 8);
b) strony i świadkowie mają złożyć przysięgę mówienia prawdy zgodnie z wymogami prawa, oraz odpowiadać na pytania przygotowane przez Instruktora oraz obrońcę węzła małżeńskiego (n. 11);
c) instruktor ma zapewnić by podczas przesłuchania strony żeńskiej był obecny biegły lekarz, który cieszy się nieposzlakowaną opinią i postawą moralną, posiada autorytet i jest w odpowiednim wieku (n. 12).
Materiał dowodowy można podzielić na:
· argument moralny - są to świadectwa stron oraz innych osób z którymi strony dzielili się problemami pożycia intymnego;
· argument fizyczny – są to badania medyczne i opinię biegłych.
Normy Okólnika Kongregacji Kultu Bożego i Dyscypliny Sakramentów wylicza dowody argumentu moralnego i materialnego w następujący sposób:
a) dowodami argumentu moralnego są zgodne zeznania stron składane pod przysięgą (kan. 1532 §2 KPK), świadectwa świadków wraz zaświadczeniem proboszcza o ich wiarygodności, różnego typu dokumenty publiczne i prywatne oraz uzasadnione domniemania i wskazówki;
b) dowodami argumentu fizycznego są dowody pochodzące z badań medycznych małżonków przez jednego lub więcej biegłych lekarzy, które są załączane do akt decyzją instruktora.
W trakcie postepowania dochodzeniowego mogą pojawić się trudności oraz rozbieżności w zeznaniu stron i świadków. W nowym Kodeksie Ustawodawca daje większe uprawnienie instruktorowi w zawiadamianiu stron w sytuacji gdy z racji przytoczonych dowodów prośbie petenta lub zarzutom strony pozwanej grozi poważna przeszkoda (kan. 1703 §1 KPK). Chociaż instrukcja super rato przebiega z zachowaniem sekretności, to jednak na wniosek strony zainteresowanej sędzia może pozwolić na wgląd do dokumentu lub świadectwa by była możliwość odnieść się do niego zasięgając pomocy biegłego (kan. 1703 §2 PKP).
4. Zakończenie postępowania na poziomie diecezjalnym i przekazanie dokumentacji do Stolicy Apostolskiej.
Po zakończeniu instrukcji super rato, instruktor przekazuje biskupowi akta sprawy wraz z relacją o jej przebiegu (kan. 1704 §1 KPK). W swojej relacji instruktor informuje biskupa o przebiegu dochodzenia tak by biskup był w stanie sporządzić swoje votum co do prawdziwości zarówno faktu niedopełnienia jak i istnieniu słusznej przyczyny do udzielenia dyspensy oraz stosowności łaski.
Okólnik Kongregacji Kultu Bożego, w n. 23 precyzuję, że:
- votum biskup ma sporządzić osobiście lub delegować do tego specjalnym mandatem Wikariusza Generalnego lub Biskupiego;
- w sytuacjach gdy sąd regionalny lub międzydiecezjalny zawiesił rozprawę sądową przechodząc na drogę administracyjną, votum sporządza biskup sądu Regionalnego lub Międzydiecezjalnego, po zasięgnięciu zdania u biskupa strony proszącej, przynajmniej co do stosowności udzielenia dyspensy;
- w sporządzeniu swego votum biskup winien wziąć pod uwagę: czy udzielenie dyspensy jest stosowne dla tej konkretnej pary, czy nie wywoła zgorszenia wśród wiernych i czy nie spowoduję to jakąkolwiek szkodę;
- należy również wziąć pod uwagę czy udzielenie indultu przyczyni się ku dobru duchowemu proszących oraz wewnętrznemu pokoju ich sumienia.
W przypadku powierzenia prowadzenie instrukcji sądowi innej diecezji, według przypisu kan. 1700 KPK, uwagi na korzyść węzła powinny być sporządzone w tymże sądzie, natomiast sporządzenie votum należy do biskupa zlecającego, gdyż on najlepiej zna sytuację diecezji w której mieszka strona prosząca (kan. 1704 §2 KPK).
Biskup przekazuje akta sprawy wraz uwagami obrońcy węzła małżeńskiego, relacją Instruktora i własnym votum do Trybunału Roty Rzymskiej (kan. 1705 §1). Zazwyczaj do Stolicy Apostolskie przesyła się kopia uwierzytelniona materiałów, a oryginały przechowują się w archiwum Kurii Diecezjalnej.
Odpowiedzialność za przekazanie dokumentacji do Stolicy Apostolskiej spoczywa na Sądzie Biskupim w przypadku zawieszenia rozprawy sądowej i przejścia do postępowania administracyjnego. To jednak nie zwalnia biskupa od sporządzenia votum, którego nie może zabraknąć w przesyłanej dokumentacji.
5. Decyzja Stolicy Apostolskiej.
Trybunał Roty Rzymskiej analizuje przesłane akta i jeżeli uzna, że instrukcję należy uzupełnić informuje o tym biskupa miejsca udzielając wskazówek dotyczących uzupełnienia (kan. 1705 §2 KPK).
Jeżeli Stolica Apostolska uzna, że na podstawie faktów i argumentów przedstawionych w aktach sprawy nie stwierdzono niedopełnienia małżeńskiego, wówczas biegły w sprawie, o którym kan. 1701 §2 KPK, może w siedzibie sądu przeglądnąć akta procesu aby rozważyć czy nie można przytoczyć poważnego argumentu za ponownym wniesieniem sprawy (kan. 1705 §3 KPK).
W razie pozytywnego rozpatrzenia sprawy niedopełnienia, Stolica Apostolska przesyła reskrypt do biskupa. Kuria biskupia zawiadamia zainteresowaną stronę oraz proboszczów parafii chrztu oraz zawarcia małżeństwa by dokonali odpowiedni wpis o otrzymaniu dyspensy (kan. 1706 KPK).
